به گزارش خبرنگار اجتماعی مهر، پس از انتشار خبر فروش خانه تاریخی شیخ بهایی توسط خبرگزاری مهر، سازمان میراث فرهنگی به رغم وعده رئیس این سازمان مبنی بر ضرورت پیگیری دلایل فروش این خانه ، اصالت تاریخی این خانه را هم که به ثبت ملی نیز رسیده است ، مورد تردید قرار داد.

این در حالی بود که بسیاری از کارشناسان فعلی و پیشین سازمان میراث فرهنگی تردید در اصالت این اثر را ناشی از کم لطفی مدیران فعلی این سازمان دانستند و علی رغم درخواست خبرگزاری مهر برای برگزاری یک نشست تخصصی درباره چند و چون ادعای دو طرف، سازمان میراث فرهنگی با رد دعوت این خبرگزاری ، تنها خواهان ارسال مدارک و مستندات خبرگزاری مهر برای بررسی بیشتر شد.

اینک خبرگزاری مهر بر اساس رسالت  حرفه ای خود تصاویری از این خانه را با شرح یکی از کارشناسان امور میراث تاریخی و فرهنگی کشور منتشر می کند و هر گونه قضاوت را به  مخاطبان خود واگذار می کند. 

خانه شیخ بهایی در فاصله کمی از مسجد جامع اصفهان و حمام شیخ بهایی قرار گرفته است. بنا به گفته مالک آن، این خانه آثاری از دوره پیش از اسلام تا اواخر دوره قاجار را در خود جای داده است.

قدیمی ترین بخش خانه، سرداب آن است. باستان شناسان سازمان میراث فرهنگی در این بخش، آجرفرش های دوره سلجوقی (سده پنجم هجری) را کشف کرده اند. زیر لایه سلجوقی، لایه دیگری دیده شده که متعلق به روستایی از دوران پیش از اسلام است. در دهه 1350 شمسی بخش هایی از این روستا زیر مسجد جامع اصفهان کشف شد.

چند سال پیش کارشناسان سازمان میراث فرهنگی نقبی را در حمام شیخ بهایی پیدا کردند که مستقیما به زیر زمین این خانه راه می برد. وجود این نقب دلیل دیگری بر تعلق خانه به شیخ بهایی تلقی شد.

بخش بعدی خانه، ورودی اصلی، هشتی و اتاقی است که از دوره صفویه باقی مانده و شیخ بهایی در آن زندگی می کرده است. مالکین فعلی  این اتاق را به عنوان اتاق نشیمن خود انتخاب کرده اند و دل بستگی بسیار به آن دارند. با این وجود بازماندگان شیخ بهایی به این خانواده گفته اند که اتاق خصوصی شیخ بهایی چند دهه پیش از میان رفته است.

تالار پذیرایی خانه بوسیله بازماندگان شیخ بهایی در اوایل دوره قاجار ساخته شد. درها و ارسی های گره چینی شده این تالار و گچ بری هایش به شدت آسیب دیده بودند، اما مالکین فعلی با تشکیل گروهی از زبده ترین مرمتگران اصفهانی و با هزینه خود ، به مرمت آن همت گماشتند.

یکی از زیباترین بخش های خانه، اتاق آیینه است. این اتاق اواخر دوره قاجار ساخته شده و معمولا تازه عروس خانواده در آن جای می گرفته است. پس از این اتاق، بخش دیگری به خانه افزوده نشده و در عوض بخشهای فرعی خانه از هسته اصلی آن جدا شده است. از این رو گمان می رود که چند خانه موجود در همسایگی خانه شیخ بهایی آثاری از دوران شیخ را در خود جای داده باشند.

در سالهای اخیر نشت لوله های فاضلاب در فاصله کمی از ورودی اصلی خانه شیخ بهایی آسیبهایی را به این خانه وارد کرده است. مسجد جامع اصفهان و خانه های تاریخی پیرامون نیز از این آسیب برکنار نبوده اند و آثار رطوبت در دیواره آنها مشهود است.

 بیشترین آسیب به قدیمی ترین بخش خانه یعنی سرداب وارد آمده است. در سال 1383 استاندار وقت اصفهان رییس سازمان میراث فرهنگی و رییس اداره آب و فاضلاب اصفهان را مأمور رسیدگی فوری به این موضوع کرد. اما اقدام این دو به نتیجه مشخصی نرسید. از این رو خانواده جلالی به عنوان مالک ، مسؤولیت هرگونه خرابی در خانه شیخ بهایی را متوجه سازمان میراث فرهنگی و اداره آب و فاضلاب می دانند.

تزیینات خانه شیخ بهایی بسیار نفیس و گرانبهاست. در صورتی که رطوبت ناشی از نشت لوله فاضلاب از سرداب بالاتر آمده و به اتاق های خانه برسد، آسیب های جبران ناپذیری پدید خواهد آمد.

پیرامون مسجد جامع اصفهان خانه های تاریخی بسیاری وجود دارند که برخی از آنها مانند این خانه صفوی- قاجاری به تلی از خاک بدل شده اند. به نظر می رسد سازمان میراث فرهنگی به هر دلیل ، از جمله کمبود اعتبارات ، در نگاهداری این خانه ها ناتوان است. چه بسا اگر مالکین فعلی نیز خانه شیخ بهایی را مرمت نمی کردند، این خانه هم چنین سرنوشتی پیدا می کرد.

---------------------------------------------

کارشناس و عکاس : حمیدرضا حسین

زندگی نامه شیخ بهایی  

بهاء الدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن حسن بن محمد بن صالح حارثی حمدانی(از صحابه معروف حضرت علی (ع) )عاملی جبعی (جباعی) معروف به شیخ بهائی در سال 953 ه.ق 1546 میلادی در بعلبک متولد شد. او در جبل عامل در ناحیه شام و سوریه در روستایی به نام جبع یا جباع می زیسته و از نژاد حارث بن عبدالله اعور همدانی متوفی به سال 65 هجری از معاریف اسلام بوده است.

ناحیه جبل عامل همواره یکی از مراکز شیعه در مغرب آسیا بوده است و پیشوایان و دانشمندان شیعه که از این ناحیه برخاسته اند، بسیارند. در هر زمان، حتی امروزه فرق شیعه در جبل عامل به وفور می زیسته اند و در بنیاد نهادن مذهب شیعه در ایران و استوار کردن بنیان آن مخصوصاً از قرن هفتم هجری به بعد یاری بسیار کرده و در این مدت پیشوایان بزرگ از میان ایشان برخاسته اند و خاندان بهائی نیز از همان خانواده های معروف شیعه در جبل عامل بوده است.

پدر شیخ بهایی از رهبران شیعه و مشایخ بزرگ و از شاگردان و صحابه پیشوای معروف شیعه زین الدین علی بن احمد عاملی جبلی مشهور به شهید ثانی است که پس از کشته شدن شهید ثانی به سال 966 ه.ق به ایران آمد.

صاحب تاریخ عالم آرای عباسی در باره عزالدین گفته است: شیخ حسین از مشایخ عظام جبل عامل و در جمیع فنون بتخصیص فقه و تفسیر و حدیث و عربیت فاضلی دانشمند بود. و خلاصه ایام شباب و روزگار جوانی را در صحبت شهید ثانی و زنده جاودانی شیخ زین الدین علیه الرحمه بسر برده در تصحیح حدیث و رجال و تحصیل مقدمات اشتهار و کسب کمالات مشارک و مصاحب یکدیگر بوده اند.

از آنجا که وی شاگرد شهید دوم بوده و از سرزمینی آمده بود که مرکز دیرین شیعیان بود، پیشرفت و شهرت بسیار یافت و مورد توجه سلطان محمد خدابنده پدر شاه عباس بزرگ قرار گرفت وپس از چندی مقام شیخ الاسلامی دارالسلطنه ی هرات بوی تفویض شد.

بهاءالدین نیز در کودکی به همراه پدرش از جبل عامل به ایران آمد و در پایتخت ایران یعنی شهر قزوین که مرکز تجمع دانشمندان شیعه بود سکنی گزید و ظاهرا هنگام سفر پدرش به هرات همراه وی نبوده است زیرا وی در آن هنگام در قزوین به کسب علوم اشتغال داشته است. وی چندی نیز در مشهد به تحصیلات خود ادامه داده و مدتی در هرات به جای پدر مقام شیخ الاسلامی را عهده دار بوده است.

پس از اتمام تحصیلات، شیخ الاسلام اصفهان شد. چون در سال 991 هجری قمری به قصد حج راه افتاد، به بسیاری از سرزمینهای اسلامی از جمله عراق، شام و مصر رفت و پس از 4 سال در حالی که حالت درویشی یافته بود، به ایران بازگشت.

وی در علوم فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت، مجموعه تألیفاتی که از او بر جای مانده در حدود 88 کتاب و رساله است. وی در سال 1031 ه.ق در اصفهان درگذشت و بنا بر وصیت خودش جنازه او را به مشهد بردند و در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام جنب موزه آستان قدس دفن کردند. مقبره این دانشمند بین صحن امام و صحن آزادی ،‌و در جایی که پیشتر محل تدریس اوبوده قراردارد .

آشنائی با شیخ بهائی 

 بهاء الدین عاملی  که نامش محمدبن عزالدین حسین بن عبدالصمد جیعی عاملی حارئی همدانی معروف به شیخ بهائی است در غروب روز پنجشنبه هفدهم ذی احجه سال 953هجری قمری ( 925 ش و 1546 میلادی ) در شهر بعلبک لبنان متولد شد و بعدها ستاره تابناک اسمان علوم و ریاضی و نجوم و ادبیات و فقه و مهندسی گردید . نبوغ خارق العاده این مرد بجائی رسید که مسائل و مطالب و کارهای او از زمان و عصر خودش بیش از حد متعارف جلو بود . اجداد بهاء الدین از اهالی جیاع در ناحیه ای بین شام و سوریه میزیستند که اصل و نسب آنها همدانی بوده و از شیعیان متعصب و به مولای متقیان و ال علی ( ع ) دلبستگی باطنی داشتند . چون در آن زمان حاکم عثمانی شهر بعلبک با شیعیان خوشرفتاری نمی کرد و به عناوین مختلف به آنها سختگیری می نمود , ناچار شیعیان منطقه جبل عامل به اتفاق تصمیم به مهاجرت گرفتند و به نقاط مختلف اطراف مسافرت کردند .

مهاجرت به ایران 

عزالدین , پدر شیخ بهائی ناچار شد باتفاق پسر سیزده ساله اش به ایران بیاید و در شهر قزوین که در آن زمان پایتخت شاه طهماسب صفوی بود سکنی گزیند و چون در آن زمان شاه طهماسب صفوی شیعیان را می پذیرفت ,مقدم او را گرامی داشت و او را تحت حمایت خود قرار داد . پدر شیخ بهائی که از نویسندگان و محققان و اهل مطالعه بود کتاب " عقدالطهماسبی را در همان زمان نوشت . مدتی این خانواده در قزوین بودند و هنگامی که شاه عباس پایتختش را به اصفهان منتقل کرد , شیخ بهائی به همراه پدرش به اصفهان رفتند . شیخ بهائی با سعی و مجاهدت بسیار در شبانه روز مدام تعلیم می گرفت . عربی و تفسیر و حدیث را در نزد پدر فرا گرفت و حکمت و کلام و قسمتی از علوم منقول را از ملا عبدالله یزدی صاحب کتاب  حاشیه در منطق  و ریاضی را از مولانا فضل بن محمد قائینی در مشهد مقدس آموخت . وی در جوانی به سیر و سیاحت پرداخت و با مردم شهرهای افغانستان , دمشق , فلسطین و مصر درآمیخت و توشه پربار دانش و معرفت را از خرمن هر قوم و ملیت و قبیله ای برداشت . شیخ بهائی در سال 984 هجری قمری برای حج به مکه سفر کرد و درسال 992 سفر دوم خود را به حجاز آغاز نمود و سپس در سال 1008(ه .ق ) به همراه شاه عباس صفوی با پای پیاده و بدون آنکه سوار بر مرکبی شود عازم مشهد مقدس گردید . هوش و ذکاوت و اطلاعات عمیق او مورد توجه دانشمندان و علمای وقت قرار گرفت و در نتیجه روز به روز به شهرتش افزوده شد , بطوریکه فقیهی بنام شیخ منشار که شیخ الاسلام وقت بود او را به جانشینی خود انتخاب و دخترش را به عقد شیخ بهائی درآورد و پس از در گذشت شیخ منشار شیخ بهائی به جانشینی او منصوب گردید . شیخ بهائی , حکیم عارف , فقیه , ادیب , ریاضیدان و مهندسی برجسته بود و چون از قدرت سخنوری بهر کافی داشت در محافل و مجالس ادبی و سیاسی و علمی طرفداران زیادی را کسب کرد تا آنجا که با توجه به معلومات و محبوبیتش به مقام وزارت منصوب شد .

شاهکارهای شیخ بهائی :

1- تقسیم آب زاینده رود

نخستین کار جالب او تقسیم صحیح و طریقه مهندسی آب زاینده رود به محله ها و باغات شهر اصفهان بود , او با محاسبه دقیق و بدست آوردن آمار بارندگی مناطق مختلف اصفهان ,حومه و کوهستان های اطراف و همچنین سرچشمه زاینده رود , طرح دقیق نهرها و شیب و مقطح آنها و سهم استفاده آب هر باغ و محله و منزل , به مشگل و اختلاف چندین ساله این منطقه پایان داد . این منطقه تا قبل از تقسیم آب همیشه در حال نزاع و جنگ و خونریزی قبیله ای برای تقسیم آب بود و با این کار شیخ بهائی این گرفتاری برای همیشه خاتمه پیدا کرد . بر اساس این رساله یا آئین نامه که امروزه به آن دفترچه مشخصات فنی می گویند , تقسیم بندی و استفاده صحیح از آب زاینده رود قانونمند شد و هنوز بر مبنای همان رونوشت تقسیم مقدار آب باتوجه به حرکت و سرعت و کشش و شیب و حجم مناطق زراعی و باغ ها و یا برای استفاده عامه مردم مشخص و معلوم شده است . جالب ترین محاسبه شیخ بهائی در این است که فصل سیلابی زاینده رود را طی 197 روز اوایل آذر ماه و سپس مدت 168 روز برای جریان عادی و منظم برسی و محاسبه کرده است . جالبتر آنکه , این مدت زمان تغییرات و نوسانات تا به امروزه با آمار متوسط عوامل جوی اصفهان منطبق بوده و اصالت خود را حفظ کرده است . شیخ بهائی طرز تقسیم بندی جریان آب زاینده رود را با توجه به محاسبات خیلی دقیق به 33 سهم تقسیم نموده که هر سهم معادل 5 شبانه روز قسمتی از آب رودخانه است که باید آب موجود در رودخانه به هر محله سرازیر شود که امروزه با نصب دستگاه های مختلف آب سنج ها در نقاط زاینده رود به همان نتیجه رسیده اند که او در 420 سال قبل رسیده بود .

2- ساخت مسجد چهار باغ به روی لجنزار

کار مهم دیگر شیخ بهائی بنای مسجد مشهور چهار باغ است که چون در مسیر یکی از کانالهای آب زاینده رود قرار داشت و امکان پی ریزی ساختمان عظیم و سنگی آن مواجه با اشکال می گردید و ساختمان مذکور هم نمی توانست روی سطح مرداب و لجن های موجود در اطراف آن قرار گیرد و امکان هر گونه خطر برای ساختمان و به ویژه برای دیوارهای جانبی گنبد و مناره ها وجود داشت ( این کانال هنوز از وسط مدرسه چهارباغ اصفهان عبور می کند ) دست به یک ابتکار زد . شیخ برای اجرای صحیح این کار پیشنهاد کرد که نخست ، مقدار زیادی زغال چوب به ضخامت 2 متر در سرتاسر پی ساختمان پراکنده گردد و پس از کوبیدن زغال در کف پی ها روی آنرا با ساروج و شفته پر کرده و پی های ساختمان را روی ساروج و شفته مذکور بنا نمایند . این روش که عبارت است از استفاده از زغال چوب برای پی ساختمان های روی مرداب و لجن زار است بعدها مورد توجه اروپائیان قرار گرفت و پی و شالوده ساختمانهای عظیم خود را بدین طریق ساختند و هنوز هم در بعضی از نقاط به همین روش عمل می کنند . ظمنا" چون باید ملات گل ساختمان مسجد بهم در آمیخته و با پا و سایر وسایل بخوبی مخلوط شود و از آنجا که هر چه ملات بیشتر پا بخورد چسبندگی گل بهتر شده و خوب عمل می آید , از این لحاظ به دستور شیخ بهائی ابتکاری برای هر چه بیشتر پا زدن گل ها بکار برده شد که ملات بنای مسجد هر روز زیر پای مردم و کودکان اهل اصفهان بلا وقفه پا بخورد و بهم مخلوط و آمیخته گردد . ابتکار شیخ بهائی این بود که دستور داد که هر روز صبح چند سکه طلا را در خاک ملات ها بریزند و سپس گل ساخته و به مردم اطلاع دهند که بیایند و سکه ها را برای خود بیابند . مردم گروه گروه گل ملات ها را از صبح لگدمال کرده و تا غروب آنروز تعدادی سکه برای خود می جستند و بدین طریق گل ملات ها کاملا بهم آمیخته و به قول معمارها عمل می آمد , یعنی همین کاری که امروزه هم برای گل خاک رس کاشی سازی به وسیله ماشین های مکانیکی مخلوط کن انجام می گیرد . ( البته امروز این بناء به مدرسه چهارباغ مشهور است )

3- گرمابه شیخ بهائی

یکی دیگر از کارهای شیخ بهائی ساختن گرمابه ای است که به احتمال نزدیک به یقین از روی ایده شمع خودکار احمدبن موسی بن شاکر خراسانی ساخته شده است . طرز کار این شمع خودکار و تهیه آبگرم حوضچه سربینه حمام مذکور با مراجعه به شکل و دست خط و ترسیم احمدبن موسی بن شاکر خراسانی بخوبی مشهود است ,نسخه اصلی کتاب او که فقط در موزه ها و کتابخانه های واتیکان , برلین , لندن , ترکیه موجود است , مکانیسم و عمل کار آن بدین طریق است که شرح می دهم.

طرز کار آبگرمکن شیخ بهائی

چون نقشه اصلی و خط نویسنده کتاب موسی بن شاکر خراسانی در دسترس است و از این لحاظ سعی شده که اصالت نقشه اصلی سازنده حفظ شود و شکل به طریقه برشی مقطع و یا پرسپکتیو و یا ایزومتریک ترسیم نشده است ( یعنی نقشه همانطور ترسیم شده و مثل نقشه های امروزی که به آن نقشه کشی صنعتی می گویند رسم نشده است )

1) کره فلزی 1  که بالای آن سرپیچ است به لوله فلزی توخالی 2  که یک سر آن فتیله و انتهای دیگر آن دنده دار است لحیم شده است . چون کره "1 " تو خالی است روی مایع شناور است و اگر سطح مایه سوخت شناور است و اگر سطح مایع سوخت پائین اید توپ مذکور پائین آمده و لوله منحنی در مسیر حرکت می کنند و فتیله شعله ور می گردد.

3) قرمز رنگ  4  بطرف چرخ دنده) هنگام حرکت دنده ها بطرف زنجیر حرکت می کند 5  بطرف و در نتیجه حرکت زنجیرها بطرف انجام میگیرد.

4)فلوتر و یا گوی توپر  5  دریچه  6  را که سر ورود لوله سوخت است به بالا میبرد و مایع سوخت وارد ظرف و یا منبع میشود . در نتیجه مخزن پر شده و دوباره گوی  1  به بالا میرود و با این عمل دنده  4  بطرف عکس حرکت و اینبار گوی  5  دریچه را می بندد . در صورتی که دریچه بسته شود مازاد مایع از لوله عصائی  7  که ارفلو است بخارج ریخته می شود بدون اینکه اسیبی به سیستم وارد کند .

5) شناور  8  برای تولید فشار کافی روی مایع است که از طرفی با اهرام هایی به پشت گوی  5  وصل است که با کم و زیاد شدن مایع سوخت به باز و بسته شدن دریچه ورودی مایع کمک می کند.

6) تامین مایع سوخت , در زمان شیخ بهائی به وسیله یک لوله زیر زمینی به عصار خانه جنب حمام وصل شده بود و با تولید روغن های کرچک و کنجد و روغن های سوختی دیگر که در محل مذکور روغن کشی می شده تامین میگردید . روی شمع مذکور ظرف لکن مسی بوده که حجم ابی را برابر با 3 و یا 4 سطل کنجایش داشته و مرتبا در شبانه روز گرم بوده و اب ان برای کسانی که از شستشو فراغت یافته و سربینهء حمام قسمت خروجی نزدیک در کار گذاشته و جاسازی کرده بودند . دستگاه مذکور را حدود اواخر حکومت زندیه از زیر زمین بیرون اوردند و به خارج از ایران منتقل کردند . این اطلاعات از نسخه منحصر به فرد کتاب  الحبل  که فقط به تعداد سه نسخه است در لندن , برلین و در ترکیه است استخراج شده است . ( اگر دقت کرده باشید تقریبا کار این دستگاه شببیه ابگرمکن های گازی دیواری میباشد که اب را سریع گرم می کند ) 

4 -  محاسبات کامپیوتری 

یکی دیگر از کارهای برجسته این استاد بزرگ در عملیات حساب و ریاضی , نکته جالبی است که در کتاب  خلاصه الحساب  او امده است . بحث درباره اعداد مزدوج ( اعداد زوج ) و یا بای ناری Binary  2 – 4 – 8 – 16 – 32 – 64 – 128 – 256 – 512 – 1024 است . که عدد 2 جذر , و 4را مال , و 8 را کعب در نتیجه مال المال = 16 و مال الکعب = 32 کعب الکعب = 64 مال المال الکعب = 128مال الکعب الکعب = 256 کعب الکعب الکب = 512 ما المال کعب الکعب = 1024 انتخاب می کند و سپس روی عدد 1024 متوقف شده و انرا بنام ام  یعنی مادر بکار برده که امروز در یک کامپیوتر هم به همین ترتیب حساب میشود , با این تفاوت که بجای کلمه ام  انرا یک  بایت یا بیت  میگویند که اغلب کامپیوترها تا 8 بیت مجهز هستند ( البته به تاریخ نگارش این مطلب توجه شود . 1361 ش ) یعنی تا 8 بار عدد 1024 را محاسبه می کنند . معمولا حافظه یک کامپیوتر با بکار بردن  K  حساب میشود که چند کیلوبیت و یا همان عدد " ام " شیخ بهائی است که مال المال کعب الکعب و برابر با 1024 است که جهان ریاضی از ان بخوبی استفاده کرده و ما از ان بکلی بی اطلاع بودیم.

منبع : دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله

-------------------------------

5 -  مسجد امام اصفهان