کبوترخانه؛ اعجاز معماری ایرانی/ کارخانه های تولید مرغوبترین کود جهان

ایرانیان همواره در طی تاریخ نوآوری و خلاقیتهایی داشته اند که از آنجمله می توان از ایجاد کبوترخانه ها نام برد . کبوترخان به محلی اطلاق می شود که کبوتران در آن بصورت دسته جمعی لانه می سازند . مبتکر اولیه طرح چنین لانه هایی کشاورزان بودند که در نواحی مختلف ایران دست به ایجاد آن زدند . در این برج ها علاوه بر تولید کودی بسیار قوی ، تا حدودی گوشت مورد نیاز آنان را نیز تامین می نموده است . کبوترخانه ها معمولا" در کنار زمینهای کشاورزی و یا در چهار گوشه باغها احداث می گردید و کشاورزان و باغداران از این کودها برای زمینهای زیر کشت خود بسیار بهره می جستند .

این بناها مانند دیگر ابنیه تاریخی کشورمان که از دوران گذشته برجای مانده اند ، از نظر فنی ، مهندسی و زیبایی به گونه ای طراحی شده اند که در طی قرنها و سده های مختلف بخوبی دوام آورده اند . بطور کلی داخل بنای برجها دیواره مشبکی قرار دارد که در زمستان گرم و در تابستان خنک بوده است تا کبوتران بهنگام جوجه آوری دچار مشکلی نشوند و همچنین در طراحی آنها دسترسی به تمامی قسمتهای مختلف سازه ، همواره مد نظر بوده است . ارتفاع این برجها در مناطق مختلف و بر حسب سلیقه سازندگان آنان گوناگون است بطوریکه ارتفاع برخی کبوترخانه ها از 60 الی 85 متر بوده و قطرشان نیز مابین 10 الی 30 متر بوده است . فضای داخلی این کبوترخانه ها معمولا" بنوعی طراحی شده اند که قابلیت گنجایش تا 5000 کبوتر را دارا می باشند . امروزه این کبوترخانه ها بیشتر در نواحی آشتیان و گلپایگان گرفته تا اطراف اصفهان و بخش فلات مرکزی و نواحی کویری ایران تا حد فاصل برخی از شهرهای آذربایجان بطور پراکنده موجود می باشند .

از معروف ترین برجهای کبوترخان باقی مانده می توان به برج هزار جریب اصفهان اشاره کرد که ساخت آن به سده 16 می رسد و مورد توجه گردشگران و سیاحان داخلی و خارجی قرار گرفته است . این برج به شکل چند استوانه کنار هم که در هم ادغام شده اند ساخته شده و در طراحی بنای آن 8 نیم دایره در ارتفاع تعبیه شده که نشانگر معماری غنی ، آگاهانه و زیبای زمانه خود دارد .

نمای داخلی کبوتر خانه میبد

ساخت کبوترخانه یکی از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی یزد و اصفهان است که در استان یزد دو کبوترخانه میبد و کسنویه باقی مانده است.

برج کبوترخانه میبد در جنوب شرقی باروی قدیم میبد (محل کنونی فرمانداری میبد) واقع است و بنا از خارج به صورت برجی مدور و آراسته به نقشهای ویژه و از داخل دارای سه طبقه و مجهز به هزاران لانه برای جلب و نگهداری پرندگان مهاجر است.

برج کبوترخانه هم به لحاظ حمایت از پرندگان بی پناه و هم به جهت استفاده ای که در گذشته از کود آنها برای کشاورزان می کردند قابل توجه است.

قدمت برج کبوترخانه میبد به دوران قاجار بر می گردد و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این برج به صورت استوانه ای ساخته شده و دارای تزئینات قطاربندی آجری و گچی است که مانع تردد مارها به داخل برج می شود ولی در برجهای مکعبی و چند قلو ترفندهای دیگری مانند ایجاد قوس به داخل انجام شده و زمانی که کبوتران احساس خطر می کنند به طور ناگهانی به پرواز در می آیند که این امر موجب ایجاد ارتعاشی داخل برج می شود و برای رفع این مشکل، علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاق هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد کرده اند تا طول برج کاهش یافته تا ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری می کند.

نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد کنگرهای و طاق بندی با گچبری های خاص از دیگر ویژگیهای برج کبوترخانه میبد است.

ساخت کبوترخانه، یکی از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی یزد و اصفهان است که در استان یزد دو کبوترخانه میبد و کسنویه باقی مانده است

پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان مناطق کویری یزد و اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره وری خاک استفاده می کردند و برای این منظور بناهایی که کبوترخانه نامیده می شد، در اطراف آبادیها می ساختند.

این بناها علاوه بر علومی که ذکر شد (فیزیک، ریاضی، سازه، معماری و...) از علومی مانند فرهنگ مردم‌شناسی (در شناسایی و مطالعة قوانین اجتماعی و مدنی حاکم بر اداره بهره‌برداری و مالکیت کبوترخانه‌ها)، جانورشناسی (در کشف روانشناسی جانوری و ارتباط ویژه انسانی ـ جانوری)، محیط‌شناسی (در بررسی کیفی و کمی نقش کبوترخانه‌ها در فعال کردن چرخه‌ها و اکوسیستمهای محیط)، نتایج تاریخ‌شناسی (در شناخت قدمت، پیشینه و جایگاه فرهنگی، اجتماعی کبوترخانه‌ها در مقاطع مختلف تاریخی)، ادبیات (در پی‌گیری نقش کبوترخانه‌ها در فرهنگ ادبی و محاوره‌ای و سنتها و صنعتهای ادبی) و مهمتر از همه اقتصاد کشاورزی (در شیوه امین مهمترین نیاز کشاورزی پس از آب.. کود و نحوه بهره‌برداری از کبوتران برای تأمین این مهم) نیز بهره برده‌اند.

ساختار معماری

ماده اصلی ساختمان برجهای کبوتر خشت خام بوده که روی آنرا با گل اندود می‌کرده‌اند. طرح معماری بنا بنحوی بوده که حداکثر تعداد لانه‌های کبوتر با حداقل مواد و مصالح ساخته می‌شده است و عمارتی بلند و میان تهی اما محکم و فشرده پدید می‌آورده است.

فرم ظاهری کبوترخانه‌ها در مناطق مختلف استانی متفاوت است بطور کلی می‌توان گفت که برجهای شهری و نواحی شمال و شرق و جنوب استان عمدتاً بر پایه طرحی مدور با ارتفاع و تزئینات مشکب متغییر ساخته می‌شده‌اند. اما چنانچه از منطقه فریدن بگذریم و به خوانسار و گلپایگان برسیم شاهد برجهای عظیم مکعب شکل خواهیم بود که در ابعاد متفاوت بصورت مجتمع یا پراکنده در کشتزارها سر برافراشته‌اند.

از اینگونه کبوترخانه‌ها می‌توان از چهار برج سالم روستای وسیت در 5 کیلومتری خوانسار روبروی برجهای کبوتران و آدگون و صحرای دارمیان را نیز می‌توان در این دسته برشمرد. مشخصات فیزیکی ارتفاع برجها معمولا متفاوت است و به 10 تا 20 متر و قطرشان از 5 تا 10 متر می‌رسد. ساختمان داخلی آنها بنحوی طراحی شده که دارای حداکثر لانه کبوتر باشد در یک برج بزرگ تعداد 5000 لانه شمارش گردید و ابعاد هر لانه 30×25× 20سانتی‌متر بود.